De macht van het heilige

Voor de decembereditie in de theologische lezingencyclus van UCSIA gaf Hans Joas, hoogleraar in de sociale filosofie en theologie aan de universiteit van Chicago en de Humboldt universiteit van Berlijn, een lezing die werd bijgewoond door een vijftigtal geïnteresseerden. Hans Joas werd ingeleid door Guido Dierickx SJ, emeritus professor sociologie van de Universiteit van Antwerpen, die hem als sociologisch onderzoeker situeerde in de geschiedenis van de religiestudie.

Historisch toonaangevende sociologische benaderingen in dit onderzoekveld zijn die van de functionele differentiatie (met Emile Durkheim als voornaamste vertegenwoordiger) en die van de rationalisatie (met Max Weber). Joas heeft in zijn boek, ‘De macht van het Heilige’ (dat onlangs in het Nederlands werd vertaald in een uitgave van Lemniscaat), een volledig hoofdstuk gewijd aan het doorgronden van de betekenis van het concept ‘onttovering’ van Weber.

Joas vertrekt van de secularisatiethesis. Wat betekent secularisatie eigenlijk? Scheiding van kerk en staat, afname van religiositeit? De thesis gaat ervan uit dat modernisering automatisch naar secularisatie leidt. Wat is modernisering? Een éénzijdige culturele interpretatie met klemtoon op wetenschappelijke en technologische vooruitgang heeft tot een veralgemening geleid die in de praktijk niet houdbaar is. Slechts enkele niet-Europese landen (zoals Uruguay of Nieuw-Zeeland) zijn seculier geworden ondanks de modernisering. Toch genoot de secularisatiethesis veel aanhang in de jaren negentig. Sociologisch onderzoek heeft inmiddels aangetoond dat de realiteit veel gedifferentieerder is. Zo vertonen de Verenigde Staten als baken van vooruitgang, een zeer vitale religiebeleving en hebben buurlanden Tsjechië en Slowakijë een tegengesteld profiel, respectievelijk seculier versus religieus. Nieuwe groeistaten in Zuidoost Azië, zoals China en Zuid-Korea maken een snelle technologische omwenteling door, alsook een heropleving van religie. In Afrika verwachtte men een afname in het christelijke geloof met de ontvoogding van het koloniale bewind, maar het omgekeerde gebeurde.

Dit vraagt om een alternatieve verklaring. In zijn boek ‘Faith as an Option’ stelt Joas dat de houding van kerken ten aanzien van cruciale politieke thema’s (zoals bv. onafhankelijkheid) een belangrijke factor is. Het secularisatieconcept maakt ook dat onderzoek naar religie niet verder terug reikt dan driehonderd jaar geleden (voor 1700 was er van secularisatie helemaal geen sprake). Of is dit het product van een veel langer proces zoals Weber aangeeft?

Deze vragen hebben Joas aangezet om het concept van onttovering nader te onderzoeken aan de hand van de zeventien passages waarin Weber de term gebruikt (zonder die ooit echt te definiëren) en die voornamelijk uit zijn laatste levensjaren dateren. Hij komt tot de conclusie dat Weber er drie betekenissen aan toekent: afname van magie, van het sacrale en van het transcendentale. Met de afname van het magische karakter van tribale religieuze praktijken (zoals dansen voor regen), neemt de religie zelf niet af, maar verandert het betekeniskader waarin principes en bewustzijn de overhand krijgen. Men onderhandelt niet langer met God, maar onderwerpt zich aan zijn wil. Weber ziet hierin de voedingsbodem van het protestantisme. Met de desacralisering, waarbij het sacrale wordt begrepen als een vorm van menselijke motivatie, krijgt het reflexieve (de ratio) de bovenhand boven het pre-reflexieve (de ervaring). Binnen deze ontwikkeling situeert Weber de wetenschappelijke revolutie. Bij afname van het transcendentale verliest de wereld aan inherente betekenis. Dit ligt voor Weber aan de basis van de Verlichting.

Deze evoluties leiden tot een crisis van onttovering rond 1900, niettegenstaande dat er altijd en overal tegenbewegingen waren. In reactie op de onttovering zien we nieuwe vormen van sacralisering en transcendentalisme ontstaan, zoals de sacralisering van de natiestaat of het individu en de ontwikkeling van universele ideeën, zoals de mensenrechten.

Joas pleit voor een politieke sociologie van de globale geschiedenis van religie en maakt een onderscheid tussen het religieuze en het sacrale (dat niet tot religie is beperkt). Secularisatie is voor hem een vorm van onverschilligheid ten aanzien van fundamentele existentiële ervaringen.