De onverwachte warmte van koude solidariteit

online lezing op 29 juni 2020

Thema

In tijden van crisis komt solidariteit weer bovenaan de maatschappelijke agenda te staan. Verwijzingen naar ‘Europese solidariteit’ komen bovendrijven bij de financiële crisis, de vluchtelingencrisis, veiligheidsdreigingen en terrorisme, en nu ook bij de gezondheidscrisis waarmee Europa wordt geconfronteerd. De onmacht van de Europese Unie om een adequaat antwoord te vinden geeft aanleiding tot het (re-)activeren van het principe van de solidariteit.

Volgens politiek filosoof Patrick Riordan SJ wordt solidariteit op het niveau van overkoepelende instellingen vaak als koud en afstandelijk ervaren. Deze koude solidariteit moet daarom gekoppeld worden aan warme solidariteit: de betrokkenheid en het engagement van burgers voor hun meer nabije leefgemeenschap. Daarbij is subsidiariteit een belangrijk beginsel.

Hogere beleidsinstanties dienen verantwoordelijkheid en oplossingsgericht handelen op lokaal niveau aan te moedigen. De ‘warmte’ van solidariteit op lokaal niveau moet echter zijn plaats vinden binnen een ‘kouder’, meer structureel kader. Zo is de sociale zekerheid als structureel verzekeringsprincipe van de welvaartsstaat een onmisbare motor om vrijheid en gelijkheid van individuen te bevorderen, en armoede structureel te bestrijden. Problemen moeten structureel aangepakt worden, op lokaal maar ook op overkoepelend niveau.

Voedselbedeling is daarvan een goed voorbeeld. Lokale basiszorg, zoals bijvoorbeeld voedselhulp, veelal gedragen door vrijwilligers, lenigt de onmiddellijke noden, maar fungeert tevens als een rood alarm, als een aanklacht tegen het falen van de structurele mechanismen van herverdeling.

De spanning tussen ‘koude’ en ‘warme’ solidariteit nodigt zo uit tot een reflectie over de nood aan een expliciet Europees sociaal beleid.

Focus

We vertrekken van het artikel van Frank Vandenbroucke (gastspreker op bovengenoemde conferentie), ‘De onverwachte warmte van koude solidariteit’, dat voortkwam uit een opiniestuk, verschenen in De Standaard van 25 april (Weerbaar tegen het coronavirus, op kleine en grote schaal). Vandenbroucke reageerde daarmee op een interview met Willem Lemmens en een opiniestuk van Paul Scheffer in hetzelfde blad (op 18/04).

Daarin stelt hij:

Ze hebben veel vertrouwen in gemeenschappen die tot stand komen in eerder kleinschalige verbanden, veelal binnen bestaande landsgrenzen. Hier ligt de sleutel van onze weerbaarheid: in hechte gemeenschappen gedijt verbondenheid en ook het nodige politieke gezag. Lemmens en Scheffer stellen vragen bij de rol van supranationale instellingen: daar mankeren verbondenheid en gezag immers.

Daarop houdt Vandenbroucke een pleidooi voor verzekeringsmechanismen, soms ‘koude solidariteit’ genoemd, in samenhang met de ‘warme solidariteit’ van vrijwilligersacties en kleinschalige sociale initiatieven.

Wat mangelt, is dat iets anders uit het oog verloren wordt: de rol die verzekeringsmechanismen spelen in onze weerbaarheid tegenover het coronavirus. Verzekeringsmechanismen verschuiven inderdaad verantwoordelijkheden. Ze steunen niet zozeer op diepe verbondenheid, maar wel op dwingend overheidsoptreden.

Kijk naar landen waar grote groepen mensen niet verzekerd zijn voor hun gezondheidszorg. Of landen waar mensen wel verzekerd zijn, maar zorgsystemen onvoldoende buffers hebben om zware schokken op te vangen. Kijk naar landen waar vele werknemers niet gedekt zijn door werkloosheidsverzekeringen of waar werkloosheidsverzekeringen ontoereikend zijn.

Wij willen de drie opiniemakers met elkaar in gesprek brengen over de toekomst van solidariteit in postcoronatijden. Hoe kunnen we warme en koude solidariteit inzetten als hefboom voor daadwerkelijke sociale weerbaarheid voor alle Europeanen, nu opnieuw meer mensen met armoede bedreigd worden?