Visietekst
Solidariteit in Europa en de wereld

Europe will not be made all at once, or according to a single plan.
It will be built through concrete achievements which first create a de facto solidarity
Robert SchumanVerklaring 9 mei 1950, Salon de l’Horloge, Quai d’Orsay, Parijs

Si, en définitive, l’humanité n’existe que

pour autant qu’elle est au monde et est du monde,

comment fonder une relation avec les autres

basée sur la reconnaissance réciproque de nos communes vulnérabilité et finitude?

Achille Mbembe – Une politique de l’inimitié, Paris, La Découverte, 2016, p.21

 Wij beschouwen solidariteit als “de mogelijkheid tot collectieve actie voor gemeenschappelijke doelen en als een gevoel van verbondenheid en verbinding” (Jeffries, 2014, p.7). Als we de leidraad van de politieke filosoof Achille Mbembe volgen, vormt gedeelde erkenning van onze menselijke kwetsbaarheid en beperktheid het uitgangspunt voor sociale en politieke actie.

Binnen een context van gelaagde structuren die het samenleven reguleren, manifesteert solidariteit zich op verschillende niveaus en in verschillende gradaties. De reikwijdte van solidariteit als grond voor collectieve actie kan variëren. Ze kan de mensheid als dusdanig omvatten, zoals de kosmopolitische houding van Mbembe. Solidariteit kan ook beperkt worden tot minder inclusieve definiëringen van een ‘wij’ gebaseerd op een vooraf gegeven netwerk van relaties, zoals bij Emile Durkheim (in Lukes, 1972, p.139) of Amartya Sen (2009), of tot grondwettelijke banden, in navolging van John Rawls of Jürgen Habermas. (Banting & Kymlicka, 2017, pp. 5-47, p. 3-4).

Historisch gezien werd solidariteit centraal verankerd op niveau van de natiestaat, waarbij de ‘natie’ een ‘wij’ bepaalt dat beweert zichzelf te regeren (Appiah, 2018, p.147) Het ‘wij’ van de natiestaat beroept zich op nationale soevereiniteit om externe invloeden af te houden, en eigent zich het recht toe om, voor zijn interne structuur, specifieke rechten en plichten af te dwingen. De rol van supranationale structuren wordt aldus herleid tot het ondersteunen van de functie van het nationale niveau. Deze traditie is diep geworteld in het Europese humanisme (Grotius in Nussbaum, 2019, pp. 105-55), dat niet alleen een rijke bron van inspiratie is geweest om na te denken over solidariteit, maar ook een dubieuze bron was om een door kolonisering of andere vormen van westerse overheersing opgelegd beschavingsmodel te rechtvaardigen.

De kernvraag is dan of een solidariteitsbegrip gebaseerd op de natiestaat het hoofd kan bieden aan de hedendaagse uitdagingen en ontwrichtingen en hoe het te rijmen valt met bredere opvattingen van solidariteit.  De wederzijdse afhankelijkheden van economische en sociale weefsels overstijgen immers het niveau van de natiestaat. Globalisering heeft weliswaar geleid tot nooit eerder geziene accumulatie van rijkdom, maar ook tot ongelijke transnationale verdeling van kosten en baten (Milanovic, 2016). Samen met de wereldwijde uitputting van het milieu en toenemende migratiestromen, resulteert dit in een grotere kwetsbaarheid voor globale risicofactoren, zoals de financiële crisis van 2008 en de gezondheidscrisis van 2020 hebben aangetoond.

Het project van de Europese Unie vormt een antwoord op deze uitdagingen. Integratie leidt tot afhankelijkheid van elkaars markten en publieke goederen, wat de mogelijkheid tot solidariteit tussen lidstaten bevordert. Ook beleidscoördinatie op het supranationale niveau vergroot de solidariteitskring. Toch blijven er nog grote uitdagingen op vlak van de versterking van deze Europese coördinatie en op vlak van aansluiting op andere solidariteitsnetwerken, m.b.t. uitbreiding van de markt, gezondheid en sociale zekerheid d.m.v. fiscale, monetaire of andere maatregelen.

De bevordering van solidariteit in Europa en de wereld is een ambitieuze betrachting die vorm moet krijgen in concrete projecten, vanuit de specificiteit van UCSIA als organisatie die de missie van de Sociëteit van Jezus voor sociale rechtvaardigheid verder zet. Voor David Hollenbach SJ is sociale rechtvaardigheid nagenoeg synoniem voor solidariteit: “wijzen van sociale organisatie en actie die essentieel zijn voor de verzekering van minimale mensenrechten, wederkerigheid en voor de deelname van allen aan het sociale leven” (in Cosacchi, p. 653-4)

We streven er in onze projectwerking naar (i) bij te dragen tot kennistransformatie samen met docenten en studenten van Universiteit Antwerpen, internationale partners van academische netwerken en netwerken van de Jezuïeten, (ii) samen te werken met actoren betrokken in processen voor sociale verandering (iii) vorming aan te beiden voor de opleiding van ‘change agents’ (Lowney, 2009).

In het bijzonder besteden we aandacht aan prangende thema’s en ‘wicked problems’ in drie domeinen: Europees humanisme, sociaal-economisch beleid en mondiale vraagstukken van sociale rechtvaardigheid.

Europees humanisme

Lezingen en vorming voor studenten en het brede publiek over de betekenis van solidariteit en de rol van waarden. Hoe kunnen we de Europese humanistische tradities herdenken in het licht van universele ambities en in dialoog met andere tradities over rechtvaardigheid? Hoe werden deze ideeën vertaald in zulke uiteenlopende uitwerkingen als de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en de Europese koloniale geschiedenis? Wat leren we hieruit op vlak van sociale rechtvaardigheid voor de wereld van vandaag?

Europa als lotsgemeenschap

Studiedagen en conferenties voor beleid en praktijk over sociaal-economische strategieën voor Europese solidariteit. In het politieke en sociale debat over wat de rol van de Europese Unie moet zijn, van ondersteuning van de natiestaten als actoren voor sociale rechtvaardigheid tot laboratoriumfunctie voor supranationale herverdeling, vaart de Europese Unie een tussenkoers met uiteenlopende sociale, fiscale en monetaire beleidsmechanismen (Vandenbroucke, 2020; Schelke, 2018). De vraag die zich stelt is in hoeverre deze maatregelen tegemoet komen aan de ambitie om onderlinge solidariteit te versterken.

Europa en mondiale solidariteit

Expertseminaries en internationale workshops voor onderzoekers en professionals over mondiale vraagstukken zoals vrede en conflict, migratie, klimaatverandering e.a.

Hoe kan een globale gemeenschap worden verbeeld en worden erkend en hoe kunnen de handelingscapaciteit van actoren (Kohn, 2020) en de efficiëntie van mechanismen voor globale rechtvaardigheid vorm krijgen? (O’Neill, 2001) Op vlak van migratie ligt de uitdaging voor rechtvaardigheidsactoren in het vinden van wederzijdse voordelen – lokaal of globaal – om het ogenschijnlijke morele dilemma van openheid versus uitsluiting en de spanning tussen braindrain en lokale ontwikkeling te overbruggen. Binnen dit domein is Europa één van de actoren, maar wel een sleutelactor. Op vlak van vrede en conflict worden analisten en praktijkexperts met eenzelfde uitdaging geconfronteerd, met name betekenisvolle rollen voor Europa te identificeren. Dit geldt ook voor het thema ‘klimaat, democratie en sociale rechtvaardigheid’ dat in de themalijn ‘Economie en ethiek’ aan bod komt.

eld, hand in hand met lokale oplossingen?

Referenties

Appiah, K.A. (2018) The lies that bind; rethinking identity.   New York & London: Liverlight publishing corporation.

Banting, K. & Kymlicka, W. (2017) “The political sources of solidarity in diverse societies” in: The strains of commitment; the political sources of solidarity in diverse societies, ed. Keith Banting & Will Kymlicka.

Durkheim E., cited in Lukes, S. (1972) Lukes, Stephen. 1972. Emile Durkheim; His Life and Work, a Historical and Critical Study. New York: Harper & Row.

Grotius, H. in Nussbaum, M. (2019) The cosmopolitan tradition; a noble but flawed idea. Cambridge MA, London UK: Harvard University Press.

Hollenbach D., in Cosacchi, D. (2019) “Jesuits and social justice” in: Journal of Jesuit Studies.

Jeffries, V. (2014), “Altruism, morality, and social solidarity as a field of study” in: Vincent Jeffries (ed.)  The Palgrave handbook of altruism, morality, and social solidarity; formulating a field of study.  New York, Palgrave McMillan.

Kohn, M. (2020)  “public goods and social justice”  in: Perspectives on politics (online first, 8 January)

Lowney, C. (2009) Heroic Leadership; Best practices from a 450-year-old company that changed the world. Chicago: Loyola Press.

Mbembe, A. (2016) Une politique de l’inimitié  Paris, La Découverte.

Milanovic, B.  (2016) Global Inequality; a new approach for the age of globalization   Harvard University Press.

O’Neill, O. (2001) ‘Agents of Justice,’ in Global Justice, ed. Thomas Pogge (Oxford: Blackwell Publishers, 2001), pp. 188-203.

Schelkle, W. (2018) ‘The political economy of monetary solidarity: revisiting the Euro experiment’ Wirtschaft und Gesellschaft vol. 44, 3/2018, pp. 335-67.

Sen, A. (2009) The idea of Justice.  Harvard: Belknap Press.

Vandenbroucke, F. (2020) Solidarity through redistribution and insurance of incomes: the EU as support, guide, guarantor or provider? Amsterdam Centre for European Studies Research Paper 2020/01

UCSIA

Koningstraat 2
B-2000 Antwerpen
info@ucsia.be
Tel. +32 (0)3 265 49 60

Voorlopige locatie tijdens de renovatiewerken:
Blindestraat 14, 2000 Antwerpen