Terugkeerpunt

Klinkt in de coronacrisis een christelijke stem? UCSIA las het nieuwste boek van Tom Holland: Heerschappij. Hoe het christendom het Westen vormde. Lees meer over hoe de christelijke traditie ons denken en handelen beïnvloedt, ook in tijden van corona.

Cappadocië, 369. De buitengebieden van hoofdstad Caesarea worden getroffen door hongersnood. Bisschop Basilius start een radicaal nieuwbouwproject. Op een in de geschiedenis nooit eerder geziene schaal bouwt Basilius opvanghuizen en ziekenhuizen voor de armen. Het project groeit uit tot een ware stad, de Basileias geheten. Zijn broer, Gregorius van Nyssa, voert gelijkaardige projecten uit. Beide bisschoppen beroepen zich radicaal op hun christelijke geloof. Zo staat geschreven in Heerschappij. Hoe het christendom het Westen vormde, van de auteur van historische boeken Tom Holland. Het boek verscheen in februari van dit jaar in Nederlandse vertaling. Op bladzijde 153 citeert Holland Basilius’ tirade tegen de rijken: ‘Het brood in jullie kast behoort de hongerigen toe; de mantel in jullie garderobe de naakten; de schoenen die jullie laten rotten hun die blootsvoets gaan; het geld in jullie kluizen aan de behoeftigen.’

Corona, 2020. Het coronavirus verlamt de wereld. In talrijke landen komt het gezondheidssysteem onder zware druk te staan. En bij uitbreiding de hele samenleving. Sociale ongelijkheid wordt door de crisis nog sterker geaccentueerd. Maar juist daardoor lijkt de invisible hand van de neoliberale markteconomie nu afgehakt te worden. De markt zorgt niet spontaan voor de meest kwetsbaren. Mensen (her)ontdekken fundamentele waarden: gezondheid, solidariteit en mededogen met de meest kwetsbaren van de samenleving. Zij het vaak nog beperkt tot die groepen die effectief media-aandacht krijgen. Waarden die maatschappelijk vaak onderbelicht bleven, en waar politiek en economisch te weinig in geïnvesteerd is, treden weer nadrukkelijk op de voorgrond.

Voor agnosticus Tom Holland zijn dit onmiskenbaar christelijke waarden. Voor westerlingen klinken ze vooral in de oren als seculiere en universele waarden. Maar het punt van het hele boek van Holland, waarin hij de geschiedenis van christendom en zijn invloed op het wereldbestel beschrijft, is nu net dat christelijk en streven naar universaliteit bijna synoniem zijn. Alle mensen van alle volkeren zijn kinderen van God. Ook de lamme, de blinde, de ongeneeslijke zieke, de verstotene, de werkloze, de hongerige, de marginaal, de migrant, de gekruisigde. Dat was voor de Romeinen en de meeste andere volkeren uit die tijd wel even anders. Volgens Holland is het een vaststaand feit dat de christelijke moraal voor een culturele aardverschuiving heeft gezorgd, die doorwerkt tot op vandaag. Ook al heeft de christelijke wereld zijn eigen principes vaak meer met vallen dan met opstaan gerealiseerd. Een seculiere cultuur mag dan wel afstand genomen hebben van het ‘metafysische’ christendom – de dogmatische geloofsovertuigingen, de rituelen – op moreel vlak is de seculiere cultuur door en door christelijk. In ons morele denken en handelen blijven we schatplichtig aan de eeuwenlange traditie van het christendom. Zowel reformatie als verlichting en secularisatie zijn voortzettingen van het christendom. Die macht van het christendom blijft trouwens vaak onzichtbaar, zo stelt Holland: ‘De uitwerking van het christendom op de ontwikkeling van de westerse cultuur is zo diepgaand geweest dat die niet meer zichtbaar is. We herinneren ons slechts de onvoltooide revoluties; het lot van geslaagde revoluties is dat ze als vanzelfsprekend worden gezien.’ (p. 25)

‘Zelfs in Europa – waar de kerken veel leger zijn dan in de Verenigde Staten – bleven de sporen van het christendom zo overduidelijk van invloed op de moraal en vooronderstellingen van mensen dat velen de aanwezigheid ervan niet eens meer opmerkten. Als stofdeeltjes die onzichtbaar waren voor het blote oog werden ze door iedereen ingeademd: door gelovigen, atheïsten en zelfs mensen die nooit nadachten over religie.’ – Tom Holland (p. 556)

Welke christelijke ‘stofdeeltjes’ klitten samen en worden zichtbaar in deze coronatijd? Hoe heeft het christendom invloed op ons denken en handelen vandaag? Ik selecteer twee invloeden: ons denken over tijd en geschiedenis, en de aandacht voor de meest kwetsbaren in de samenleving.

In de media worden we vandaag overspoeld door een heir opiniemakers dat eensluidend hetzelfde refrein zingt: er is een wereld pre en post corona. Volgens hen is deze tijd zonder twijfel een scharnierpunt in de geschiedenis. Er daagt een nieuwe wereldorde. Niets of weinig zal nog hetzelfde zijn. Deze reactie op de crisis doet denken aan het apocalyptische denken dat sterk verweven is met openbaringsgodsdiensten als christendom en islam. Er is een tijd voor en na Christus, voor en na de profeet Mohammed. En elk moment kunnen we het Laatste Oordeel verwachten, waardoor het nu hoog tijd is om de wereld moreel te zuiveren. Om tot een sociaal rechtvaardiger wereldorde te komen, zodat bij de ‘wederkomst van de Heer’ zoveel mogelijk mensen gered kunnen worden. Deze denkstructuur lag ook aan de basis van 19de en 20ste-eeuwse seculiere sociale utopieën.

Als we de recente geschiedenis bekijken, wordt gemiddeld om de tien jaar wel een radicaal keerpunt geproclameerd: 9/11, 2008, corona 2020. We worden in ons oordeel beneveld door apocalyptisch denken. Als keerpunten zich om de tien jaar zouden voordoen, wil dat misschien zeggen dat we er juist niét in slagen de wereld te veranderen na een crisis, maar dat crisissen zich cyclisch blijven voordoen. We hebben lineair historisch denken echter zodanig tot een tweede natuur gemaakt, dat we niet anders kunnen dan reageren op een crisis in termen van hoop en vooruitgang. ‘Nu is de kans om de wereld beter te maken. Nu breken nieuwe tijden aan. We moeten ons voorbereiden op het nieuwe tijdperk na corona.’ Maar als je leest en hoort hoe we dat zouden kunnen doen, hoor je vooral oude recepten. ‘Kunnen we nu a.u.b. eindelijk wat meer aandacht geven aan de meest kwetsbaren van de samenleving, en aan de klimaatramp waar onze planeet op afstevent?’ Legitieme verzuchtingen, maar die waren er ook al voor de coronacrisis. ‘Moeten we solidariteit niet juist beter afbakenen binnen kleinere gemeenschappen? Solidariteit met de Vlamingen, maar niet met de rest van de wereld? Strategische reserves en productie van basisgoederen voorzien in eigen regio?’ Ook deze retoriek is allesbehalve nieuw.

Corona is geen keerpunt, maar een terugkeerpunt – en dat hoeft niet verkeerd te zijn. Ik koester moderne vooruitgang en christelijke hoop. De hoop is vandaag de meeste geciteerde theologale deugd. Maar geloof, liefde en hoop kunnen alle drie ook in een blinde vorm beoefend worden. Misschien moet het stof van de coronacrisis eerst kunnen neerdwarrelen voor we kunnen nadenken over een ‘nieuwe wereldorde’, voor we echt nieuwe perspectieven kunnen zien.

Waar de ‘apocalyptische’ erfenis van het christendom best wat getemperd zou worden, geldt het omgekeerde voor een andere fundamentele aanname van het christelijke denken en handelen: de aandacht voor de meest kwetsbare, de macht van de gekruisigde, de macht van de machteloze. De coronacrisis doet ons inderdaad herbronnen over onze meest fundamentele waarden. Zoals ik al aanstipte: eerder dan een keerpunt, is deze crisis een terugkeerpunt. Waarbij we de intrinsieke waarde herontdekken van zorg voor de meest kwetsbaren, sociale interactie, arbeid, vrijwilligerswerk. Een op hol geslagen instrumentele, utilitaire benadering (‘We zorgen voor anderen om er geld aan te verdienen.’) maakt – hopelijk duurzaam – plaats voor een meer kwalitatieve en principiële benadering van de zorg om de medemens. We zorgen voor onze medemens en de natuur omdat die een intrinsieke waarde hebben. De in oorsprong christelijke reflex van structurele en fundamentele zorg om de meest kwetsbaren, echoot in alle geledingen van onze samenleving – christelijk en niet-christelijk. Bezoekrecht voor vereenzaamde patiënten, of maximale gezondheidspreventie voor personeel en niet-geïnfecteerden? Discussies tussen nationale veiligheidsraad en de woonzorgsector gaan over hoe we ons moeten organiseren, of over wie nu de meest kwetsbaren zijn. Niet over het principe zelf.

Corona als terugkeerpunt: misschien kunnen we denken aan het Europa dat opgebouwd werd na de Tweede Wereldoorlog. Met een beslissende rol voor christen- en sociaaldemocratische politici. Met een sociale welvaartsstaat die in crisistijden zoveel robuuster is dan libertaire samenlevingen. En met een herbronning over de fundamenten van onze waarden, waarbij we er ons niet voor schromen om ‘oude’ tradities en verhalen opnieuw ter hand te nemen, de kracht van symbolen en rituelen te herontdekken, en ze te herinterpreteren in het licht van de ‘tekenen des tijds’: een onherroepelijk geglobaliseerde wereld, die vraagt om lokale maar ook universele solidariteit, met respect voor ons planetaire ecosysteem.

Stijn Latré
Directeur UCSIA vzw

Meer lezen over het laatste boek van Tom Holland?

We lezen graag jouw bemerkingen bij dit artikel!

We respecteren ieders mening, maar irrelevante, ongepaste en onbeschaafde commentaren zullen niet worden gepubliceerd.